Çalışma Saatleri ve mesai süreleri, ücret ve fazla mesai sürelerinin hesaplamasının doğru yapılmasında, iş akdinin haklı nedenlerle fesih etme koşullarının oluşup oluşmadığının belirlenmesinde temel noktalardan biridir.

Çalışma saatlerinin ve sürelerinin hesaplanması ve haklı fesih şartlarının değerlendirilmesi için ofisimizin işçi avukatı departmanından avukatlık hizmeti alabilirsiniz.

Çalışma süreleri ve çalışma saatleri bu yazıda etraflıca değerlendirilmiştir.

İlgili yönetmeliğe göre çalışma süresi “işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir” şeklinde tanımlanmıştır.

Çalışma saatlerinin ve sürelerinin doğru hesaplanması fazla çalışma ücreti ile kıdem tazminatı davalarına da etkisi olacaktır.

Bu nedenlerle öncelikli olarak iş hukuku başlıklı yazımızı okumanızı tavsiye ederiz.

Çalışma Saatleri ile İlgili Temel İş Hukuku Düzenlemeleri

İş Kanununa tabi çalışma süreleri 4857 Sayılı İş Kanununun 63 ve 76. Maddeleri arasında ve 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde düzenlenmiştir.

Hukukumuzda SGK çalışma saatleri yahut işkur çalışma saatleri olarak iş hukukunu düzenleyen iki farklı sistem bulunmamaktadır.

Bu nedenlerle 4857 Sayılı iş kanununa tabi işçi ve işverenlere uygulanacak temel çalışma saati düzenlemeleri aşağıda gösterildiği gibidir.

  • Yönetmeliği 8. Maddesine göre günlük çalışmasının başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatleri iş yerlerinden işçilere uygun araçlarla duyurulur.
  • İşin niteliğine göre işin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı farklı düzenlenebilir.
  • İşveren işçilerin çalışma sürelerini uygun araçlarla belgelemek zorundadır.
  • Sağlık kuralları bakımından günde 7.5 saat ya da daha az çalışması gereken işlerde çalışan işçiler hakkında iş süreleri yönünden İş Kanunun 63. Maddesinin son fıkrasında öngörülen yönetmelik hükümleri uygulanacaktır.
  • Çalışma süreleri ile ilgili olarak öngörülen sınırlamalar, iş yerleri ya da yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Yani örneğin maden ocağı 7.5 saat fazla çalışabileceği halde ocakta çalışan işçinin çalışma süresi 7.5. saati geçemeyecektir.
  • Karayolu Taşımacılığında Çalışma Saatleri ve Dinlenme Sürelerine İlişkin 153 Sayılı Sözleşme ( 15.07.2003 tarihli ve 4933 Sayılı kanunla uygun bulunarak 22.07.2003 tarihli resmi gazetede yayımlanmıştır) ‘nin 4. Maddesine göre “Bu Sözleşmenin uygulanması bakımından “çalışma süreleri” deyimi ücretle çalışan sürücülerin aracın çalışır durumda olduğu sürede araç kullanarak ve diğer işler yaparak, ve araçla, yolcuları veya yüküyle ilgili yardımcı işler yaparak geçirdikleri süre anlamına gelir. Sürücülerin araçta veya işyerinde hazır durumda bekleyip iş yapmaksızın geçen ve fakat diledikleri gibi kullanma serbestliğine sahip olmadıkları süreler, her ülkenin yetkili makam ya da kuruluşları tarafından, toplu sözleşmeler veya ulusal teamüle uygun diğer yollarla belirlenen ölçüde, çalışma süreleri olarak kabul edilebilir.
  • Sağlık Kuralları Bakımından Günde Azami Yedi Buçuk Saat Veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik’e göre bazı iş kollarındaki çalışmalar için maksimum çalışma süreleri belirlenmiştir ve yönetmelik kapsamına giren işlerde fazla çalışma yapılamayacağı yönetmeliğin 7. Maddesinde gösterilmiştir.

Normal Çalışma Saatleri Nedir?

Normal Çalışma Süreleri 4857 Sayılı İş Kanunun 63. maddesi ile yönetmeliğin 4. Maddelerinde gösterilmiştir. Buna göre;

  • Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 ( kırkbeş ) saattir.
  • Kısmi süreli çalışmaya ilişkin hükümler saklıdır.
  • Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.
  • (Ek cümle: 10/9/2014-6552/7 md.; Değişik cümle: 4/4/2015-6645/36 md.) Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok 37,5 ( otuz yedi buçuk ) saattir.
  • Günlük çalışma süresi ne olursa olsun 11 saati aşamaz.
  • İşçinin 11 saati aşkın süre ile çalıştırılması halinde 4857 sayılı iş Kanunun 41. Maddesine göre Fazla Mesai Ücreti Ödenmek zorunludur.
  • Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme Süresi olarak belirlenen bu süreler toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar uzatılabilir.
  • Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir.
  • Çalışma sürelerinin yukarıdaki esaslar çerçevesinde uygulama şekilleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir. Bu yönetmelik İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğidir ve 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Çalışma Sürelerinden Sayılan Durumlar

İş ve İşçi Hukukunda bazı özel durumlar, gerçekte fiili bir çalışmayı ifade etmese bile çalışma süresine dahil edilmişlerdir.

Kıdem hesaplama için işyerinde çalışan süreler ile çalışılmış gibi kabul edilen sürelerin toplanması gerektiğinden, kıdem tazminatını doğru hesaplamak bu konunun doğru değerlendirilmesine bağlıdır.

Yönetmeliğin 3. Maddesinde, İş Kanunun 66. Maddesi birinci fıkrasındaki sürelerin çalışma süresinden sayılacağı belirtilmiştir. Buna göre çalışma süresinden sayılan durumlar şunlardır.

  • Toplu iş sözleşmesi ve iş akdi gereğince çalışma süresine dahil edileceği kararlaştırılan süreler var ise sözleşme serbestisi gereğince kanunca sayılmayan süreler de çalışma süresinden sayılabilir.
  • Madenlerde, taş ocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.
  • İşçilerin işveren tarafından iş yerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.
  • İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler.
  • İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.
  • Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler.
  • Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan iş yerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.
  • İşin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla iş yerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz.

Çalışma Sürelerinden Sayılmayan Durumlar

İş ve İşçi Hukukunda bazı özel durumlarda çalışma süresine dahil edilmemişlerdir. Buna göre çalışma süresinden sayılmayan durumlar şunlardır:

  • İş Kanunun 66/son fıkrasına göre işin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz. Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 17.01.2014 tarihli ve 2013/1986 Esas ve 2014/296 karar sayılı kararında mevzuatı teyit etmiştir.
  • Kıdem tazminatı yönünden ücretsiz izinde geçen süre kıdem tazminatına esas çalışma süresinden sayılmasının doğru olmadığı Yargıtay 22. Hukuk Dairesinin 04.02.2014 tarihli ve 2014/219 esas ve 2014/1456 karar sayılı kararında gösterilmiştir.
  • Kıdem tazminatı yönünden sağlık raporu ile çalışılamayan sürenin kıdem tazminatına esas çalışma süresinden sayılması gerektiği Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 02.12.2013 tarihli ve 2013/33230 Esas ve 2013/27554 karar sayılı kararı ile gösterilmiştir.
  • İş Kanunun 68/son fıkrasında göre ve yönetmeliğin 3. Maddesine göre Ara Dinlenme Süreleri ( Öğle Arası, Yemek, Sigara ve Çay Molası gibi süreler ) çalışma süresinden sayılmaz. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 06.03.2017 tarihli 2017/14561 Esas ve 2017/3273 kararında ara dinlenme süreleri çalışma süresinden sayılmayacağı teyit edilmiştir.
  • Çağrı üzerine çalışmada iş sözleşmesinin askıda olduğu zamanların çalışma süresinden sayılamayacağı Yargıtay 9. Hukuk Dairesinin 2012/23688 Esas ve 2014/19388 karar sayılı kararı ile gösterilmiştir.

Telafi Çalışması

İş ve İşçi Hukukunda Telafi Çalışması, zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra iş yerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle iş yerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde, işverenin iki ay içinde çalışılmayan süreler için yaptırdığı çalışmalara denilmektedir.

  • Telafi çalışması yaptırmak işverenin inisiyatifin ise de bunu iki ay içinde yaptırmalıdır.
  • Bu çalışmalar fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmaz.
  • Telafi çalışması, günlük en çok çalışma süresi olan 11 saati aşmamak koşulu ile günde 3 saatten fazla olamaz. Telafi çalışması, tatil günlerinde yaptırılamaz.
  • Tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılamaz.
  • Telafi çalışması yaptıracak işveren; bu çalışmanın 4857 sayılı İş Kanununun 64 üncü maddesinde sayılan nedenlerden hangisine dayandığını açık olarak belirtmek, hangi tarihte çalışmaya başlanacağını, ilgili işçilere bildirmek zorundadır.
  • Telafi çalışması, günlük en çok çalışma süresi olan 11 saati aşmamak koşulu ile günde 3 saatten fazla olamaz. Telafi çalışması, tatil günlerinde yaptırılamaz.

Denkleştirme Esasına Göre Çalışma

İş ve İşçi Hukukunda Denkleştirme Esasına Göre Çalışma haftalık normal toplam çalışma sürelerinin haftanın farklı günlerinde farklı şekillerde dağıtılmasına denilmektedir.

Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerinde haftanın çalışılan günlerine günde on bir saati aşmamak koşuluyla farklı şekilde dağıtılır.

Bu halde, yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir.

  • Denkleştirme yapılabilmesi için taraflar arasındaki anlaşmanın yazılı olmasına gerek yoktur.
  • Günde 11 saatten fazla çalışmanın öngörüldüğü örtülü denkleştirme veya açık denkleştirme geçerli değildir. Bu halde Haftalık 5 saatin üstündeki çalışmalar fazla çalışma sayılacaktır.
  • Denkleştirme iki aylık dönemlerde tamamlanacaktır. Bu iki aylık süre toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilecektir.
  • Parça başına, akort veya götürü gibi yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde de bu Yönetmeliğin denkleştirmeye ilişkin hükümleri uygulanır.
  • Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenir.

Fazla Çalışma Süresi Hesaplaması

Yukarıda açıklanan ilkeler çerçevesinde işçinin günlük, haftalık, gece ve yıllık çalışma saatleri hesap edilmektedir.

Mesai hesaplaması yapılırken çalışılmış gibi sayılan haller toplam çalışma süresinde eklenir. Bunun haricinde çay molası, yemek molası gibi ara dinlenme süreleri ise fiili mesai sürelerinden çıkarılacaktır.

Buna göre haftalık 45 saati aşan çalışmaların tamamı fazla mesai olarak tahakkuk ettirilerek işçinin ücret bordrosunda gösterilmeli ve süresi içerisinde işçiye ödenmelidir.

Bir örnek ile anlatmak gerekirse

Bir işçinin, haftada 6 gün, bir günde 12 saat çalıştığını, yarım saat çay ve yemek molası verildiğini farz edelim.

Şu halde işçinin fazla çalışma hesaplaması şu şekilde olacak.

Günlük Fazla Mesai Hesaplaması GFM= ( Günlük Çalışma Süresi) – ( Kanunca belirlenen Çalışma Kısıtlaması)= (12) – [ 7,5 ( Örneğin Gece Çalışması Hallerinde) – 1,5 ( Dinlenme süresi) ]= 3 Saatir.

Haftalık Fazla Mesai Hesaplaması HFM = [12-1,5 (Dinlenme Süresi) ]*6 ( Çalışılan gün Sayısı) – ( 45 ) = 63-45= 18 saattir.

Yıllık Fazla Mesai Hesaplaması      YFM = HFM* 52 ( Yıllık Çalışılan Hafta Sayısı )= 18*52= 936 Saattir.

Buna göre sözleşmesinde 270 saate kadar fazla çalışma yapmaya muvafakat vermiş olan işçi 936-270=666 saatlik yıllık Fazla Mesai alacağı talep edebilecektir. Buna rağmen muvafakatin geçerli olup olmadığı bir hukukçu tarafından değerlendirilmelidir. 

Fazla mesai ücretlerinin ödenmemesinde doğan dava ile ilgili ayrıntılara ulaşmak için Fazla Mesai Ücreti Davası başlıklı yazımıza ulaşabilirsiniz.

Çalışma Saatleri ve Sürelerinin Doğru Hesaplanmasının Önemi

Çalışma Sürelerinin ve saatlerinin doğru hesaplanması oldukça önemlidir. Zira çalışma saatleri doğru hesaplanması her şeyden önce fazla mesai alacağı doğup doğmadığını anlamamızı sağlayacaktır.

Fazla mesai süresinin doğru hesaplanması ise işçinin haklı fesih hakkının olup olmadığını ve dolayısıyla kıdem tazminatı alarak işten ayrılma olanağının bulunup bulunmadığını gösterecektir.

Çalışma sürelerinden sayılan ve sayılmayan sürelerin bilinmesi ise hizmet süresinin doğru değerlendirilmesini sağlayacaktır. Hizmet süresinin doğru değerlendirmesi de genel olarak kıdem tazminatı davası ya da ihbar tazminatı davası ile kazanabileceği tazminatı tutarlarını etkileyecektir.

İzah edildiği üzere İş ve İşçi Hukukunda Çalışma Sürelerinin Hesaplanması uzmanlık isteyen bir konu olduğundan iş ve işçi hukuku konularında deneyimli bir avukattan danışmanlık alınması ve sürecin planlanması hayati önemdedir.